قرائات هفتگانه قرآن

س: آيا قرائات هفت‎گانه در زمان پيامبر اسلام (ص) وجود داشت؟ منشأ اين قرائت‎ها كجاست؟

ج: يكي از مهم‎ترين فعاليّت‎هاي پيامبر ـ صلي الله عليه و آله و سلّم ـ در طول 23 سال زندگي پس ازبعثت، كه شايد بتوان آن را اصلي‎ترين بخش رسالت ايشان نيز به حساب آورد، آموزش قرآن كريم به اصحاب شان و نشر و گسترش قرائت‎ قرآن در ميان مردمان بود. زيرا زلال آيات نوراني الهي بود كه زنگارهاي قلب و جان انسان‎ها را زدوده و آنان را به ايمان به مبدأ و معاد و تسليم در برابر فرامين سعادت‎بخش اسلام، ترغيب ساخت. امّا اين فقط مردم زمان پيامبر ـ صلي الله عليه و آله و سلّم ـ نبودند كه نيازمند به استفاده ازكتاب سراسر نور و هدايت قرآن باشند؛ بلكه نسل‎هاي بعديِ آدميان نيز در طول و عرضِ زمان و زمين تا هنگامة قيامت محتاج خوشه‎چيني از هدايت‎هاي آن بوده و خواهند بود. لذا براي حفظ و صيانت و جلوگيري از نابودي ‌تحريف و يا حتي اندك تغييري در قرآن كه باعث شود معارف اسلامي به صورت غيرصحيح به انسان‎ها منتقل شود، لازم بود تا اقداماتي به انجام برسد.

از جمله نخستين كارها در اين مسير حفظ كردن و به خاطر سپردن آيات قرآن بود و علاوه بر پيامبر ـ صلي الله عليه و آله و سلّم ـ كه قرآن را حفظ بوده، گروهي از صحابه نيز آيات الهي را كه بر دو لب مبارك ايشان جاري شده و تلاوت مي‎فرمودند ياد مي‎گرفتند و به خاطر مي‎سپردند. كه اين گروه به «حُفّاظ» و يا «قُرّاء» قرآن ناميده شدند.

پيامبر ـ صلي الله عليه و آله و سلّم ـ دائماً اصحاب و يارانش را به خواندن و حفظ نمودن قرآن دعوت و تشويق كرده‎[1] و از آنان مي‎خواستند تا قرآن خواندن شان را بر پيامبر ـ صلي الله عليه و آله و سلّم ـ عرضه كنند تا هرجا لغزش و يا اشتباهي در قرائت شان وجود داشت با راهنمايي و ارشاد ايشان تصحيح گردد.[2] و آن قدر ميزان توجّه و اهتمام پيامبر ـ صلي الله عليه و آله و سلّم ـ و اصحاب ايشان در صحيح به خاطر سپردن قرآن و بي‎عيب خواندن آن بالا بود كه احياناً اگر در قرائت كسي يك «واو» كم يا زياد مي‎شد و شايد حتّي ظاهراً تغييري هم در معني و مقصود آيه ايجاد نمي‎كرد، مورد مؤاخذه قرار گرفته و به دقت مورد نقد و بررسي قرار مي‎گرفت.

پس با اين اوصاف آيا مي‎توان گفت كه در زمان حيات پيامبر ـ صلي الله عليه و آله و سلّم ـ در بين مسلمين قرائتي جز قرائت ايشان يعني همان‎گونه كه از طرف خدا بر ايشان نازل مي‎شد وجود داشته باشد؟ مسلّماً‌ جواب منفي است.

امّا بعد از رحلت پيامبر ـ صلي الله عليه و آله و سلّم ـ صحابه بر سر جمع و نظم و تأليف قرآن دچار اختلاف شده و بر سر قرائت بعضي از كلمات قرآن اختلاف پيدا كردند. اين اختلافات موجب شد تا در زمان خليفه سوم، مصحف واحدي تهيه شود و از روي آن نسخه‎هاي متعدّد و همانندي تهيه گرديده و به مراكز مهم كشور اسلامي فرستاده شود.

امّا اگر بخواهيم به صورتي دقيق‎تر با برخي از منشأها و عوامل به وجود آمدن اختلاف قرائات[3] آشنا شويم مي‎توانيم موارد زير را با يكديگر مرور نماييم:

1. ابتدايي بودن خط

خط در ميان عرب‎ها به صورت اوليه وجود داشته و عموم مردم با فنون خط و چگونگي درست‎نگاري آشنا نبودند و بسياري از كلمات را به مقياس تلفظ مي‎نوشتند. در آن رسم‎الخطِ عربيِ ابتدايي، كلمه به شكلي نگاشته مي‎شد كه به چند وجه قابل خواندن بود نون آخر كلمه را به شكلي مي‎نوشتند كه با «ر» فرقي نداشت و نيز شكل «و» با «ي» يكي بود. چه بسا «م» آخر كلمه را به شكل «و» و «د» را به صورت كاف كوفي و عين وسط را به شكل «هـ» مي‎نوشتند و موارد ديگري از قبيل.

2. بي‎نقطه بودن حروف

از ديگر عواملي كه موجب بروز اختلاف در قرائت شد، بي‎نقطه بودن حروفِ نقطه‎دار بود. لذا ميان «س» و «ش» يا «ب»، «ت» و «ث» و هم‎چنين «ج»، «ح» و «خ» و... هيچ تفاوتي در نوشتن وجود نداشت و خواننده مجبور بود با دقت در معاني جمله و تركيب كلامي، تشخيص دهد كه حرف موجود، جيم است يا حاء و يا خاء.

3. نبودن علايم و حركات

در مصاحف اوليه، كلمات قرآني بدون هيچ‎گونه علامت، اعراب و حركتي نوشته مي‎شد. زيرا هم‎چنان‎كه هنوز در خط عربي نقطه اختراع نشده بود، علايم و حركات نيز ابداع نشده بودند. لذا براي خواننده غير عرب مشكل بود تا چگونگي حركات كلمه را تشخيص دهد.

خلاصه ‎آن‎كه، اين عوامل و نيز عواملي نظير لهجه‎هاي مختلف قوم عرب[4] و عواملي ديگر كه در كتب علوم قرآني به تفصيل آمده است،‌ موجب گرديد كه قُرّا بر سر قرائت صحيح برخي كلمات قرآن با هم اختلاف پيدا كرده و هريك طبق اجتهاد خود و دلايل و اسنادي كه در دست دارد، قرائت خود را توجيه مي كند.

تعداد قاريان در طي ساليان متمادي افزايش مي‎يافت و هر قاري قرآن، راوياني داشت كه چگونگي قرائت از او فرا گرفته و به ديگران مي‎آموختند و در مناطق مختلف كشور بزرگ و پهناور اسلامي، مردم، قرآن را به قرائت‎هاي مختلفي مي‎خواندند تا سرانجام شخصي به نام ابوبكر احمد بن موسي بن عباس بن مجاهد (245ـ324 هـ ق) معروف به «ابن مجاهد» كه در زمان خود رياست إقراء[5] در شهر مدينه را داشته و علاوه بر مزاياي علمي و فضل و اخلاقي كه از او شخصيتي بي‎نظير ساخته بود، آگاهي عميقي نسبت به قرائت و علوم قرآن داشت.[6] از بين قرائت‎ قاريان مشهوري كه استادي ومهارت ويژه‎اي در قرائت‎ قرآن داشتند و با واسطه‎هاي اندكي قرائت شان را از پيامبر ـ صلي الله عليه و آله و سلّم ـ اخذ كرده بودند، هفت تن را برگزيده و با نوشتن كتاب‎ها و رساله‎هايي به جمع و تدوين قرائت آنان پرداخت.[7] كه البتّه از بين اين هفت نفر (قرّاء سبعه) نيز قرائت «عاصم» به روايت «حفص» از مقبوليت و شهرت به سزايي برخوردار شد .

قرائت صحيح و علت انتخاب آن

از بين قرائت های هفت گانه قرائت عاصم به روايت حَفْص، صحيح تر می باشد كه با بررسی شخصيت عاصم و حفص و بررسی سند قرائت آن ها، پی به علت اين انتخاب خواهيم برد.

الف) شخصيت عاصم

«عاصم بن ابی النّجود الأسدی الكوفی»، در بين قاريان ديگر معروف به كسی بود كه قرائت قرآن را به طور دقيق ضبط و نگه داری می كند و از طرفی، نسبت به كسی كه می خواست قرائت صحيح قرآن را از او ياد بگيرد بسيار احتياط می كرد; از اين رو قرائت قرآن را به غير از استادش كه او هم از علی بن ابی طالب(عليه السلام)شنيده بود نمی گرفت; علاوه بر آن آموخته های خويش را به افراد مطمئن ديگر نيز ارائه می داد تا از نداشتن اشتباه و خطا مطمئن شود. عاصم، شيعی مذهب بود و علاقه ی شديدی نسبت به خاندان پيامبر(صلی الله عليه وآله وسلم)داشت و قرآن را به روايتی كه متواتر بين مسلمين بود قرائت می كرد.

ب) بررسی شخصيتی حفص

«حفص بن سليمان» از اصحاب امام صادق(عليه السلام) و يكی از روايت كنندگان قرائت عاصم است كه بر ديگر راويان از او ـ در زمينه ی حفظ و ضبط دقيق قرائتِ عاصم ـ فضيليت و برتری دارد. او نيز مانند استادش عاصم، دقت زيادی بر اين داشت كه قرائت او مطابق با نقل و قرائت متواتر مسلمين باشد; به همين دليل اكثر مسلمانان قرائت عاصم را از حفص گرفته اند.

ج) بررسی اسناد قرائت

سند قرائت حفص از عاصم، از بهترين و والاترين اسناد قرائات می باشد; زيرا حفص از استادش عاصم و عاصم از استادش عبدالرحمان و او نيز از حضرت علی(عليه السلام) قرائت می كرد كه آن حضرت نيز از رسول گرامی اسلام(صلی الله عليه وآله وسلم) نقل فرموده است.

نتيجه گيری

قرآن كريم با قرائت های مختلف بيان شده كه از بين آن ها، هفت قرائت را انتخاب و به عنوان قرائات سبعه معرفی كرده اند. در بين اين قرائت ها، قرائت حفص از عاصم، برتر و صحيح تر از ديگر قرائات می باشد كه قرآن های موجود نيز مطابق اين قرائت نوشته شده اند. اين قرائت، يك قرائت شيعی خالص است; زيرا حفص و عاصم و استادش عبدالرحمان ـ هر سه ـ شيعه می باشند و اين قرائت را از امام علی(عليه السلام) گرفته اند كه آن حضرت نيز از رسول خدا(صلی الله عليه وآله وسلم)فرا گرفته است، ولی با توجه به دقت نظری که در این قرائت وجود دارد حتی اهل سنت نيز همان را قبول کرده و قرآن هايی که توسط اهل سنت چاپ می شود با همين قرائت می باشد.

البته به اين نكته ی مهم بايد توجه داشت كه فرق است بين قرآن و بين قرائت ها. زيرا قرائت و قرآن، دو حقيقتِ از هم جدا هستند و آن چه مهم است، اين است كه قرآنِ موجود در دسترس مسلمين، همان قرآنی است كه بر پيامبر(صلی الله عليه وآله وسلم)نازل شده و بدون كم و زيادی نسل به نسل، به دست ما رسيده است. اختلاف قرائت ها، چيزی جز اجتهاد و نظر شخصی قاريان مختلف نمی باشد; در نتيجه، اين قرائاتِ متعدد اعتباری ندارند و آن چه كه معتبر است، اصل قرآن می باشد كه به طور كامل و بدون نقصان يا اضافه ای، به دست امّت اسلامی رسيده است.

--------------------------------------------------------------------------------

[1]. محدث قمي، عباس ،سفينة البحار و مدينة الحكم و الآثار، ايران، 1355 هـ ق، ج 2، ص 415 و كليني، محمّد بن يعقوب، اصول كافي، با ترجمه و شرح سيد هاشم رسولي، تهران، 1387 هـ ق، ج 4، ص 394 ـ 418.

[2]. اصطلاحاً به اين عمل، «اِقْراء» گفته مي‎شود. ر.ك: ابوعلي فضل بن حسن طبرسي، مجمع‎البيان في علوم القرآن، تهران ، طبع صيدا، 1333 هـ ق، ج 10، ص 474.

[3]. معرفت، محمّدهادي، التمهيد في علوم القرآن، قم ، مؤسسة النشر الاسلامي، چاپ اول، ذي‎الحجه، 1411 هـ ق، ج 2، ص 9 ـ 40.

[4]. حجتي، سيد محمّد باقر، پژوهشي در تاريخ قرآن كريم، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، چاپ نهم، 1375، ص 277.

[5] . نگاه شود به پي نوشت 2.

[6] . ابن النديم، الفهرست، مصر، 1348 هـ ق، ص 47.

[7] . همان.