راه و روش تدبر در قرآن

بر هر مسلمانی لازم است مقداری از وقت خود را به قرائت قرآن اختصاص دهد. امّا وظیفه ما در قرائت قرآن همین جا پایان نمی‎پذیرد. كسی كه با قرآن مأنوس شد وظیفه دیگری هم نسبت به آن دارد كه قرآن به آن اشاره نموده است ـ فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ ـ (مزمل/20). قران هدایت و شفا و رحمت است ـ وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِين‏ ـ (الاسراء/ 82) امام علی (ع) درباره اهمیّت تدبّر در قرآن چنین می‎فرماید: «اَلا لا خَیْرَ فی قِراءَهٍ لَیْسَ فیها تَدَبُّر...»(بحار الانوار، ج 89، ص 211) بدانید قرائتی كه همراه با تدبّر نباشد خیری در آن نیست.

همچنین ایشان در مورد قرآن، تأكيد مى‏كند و چهار دستور درباره آن، بيان مى‏فرمايد. مى‏گويد: «قرآن را فرا گيريد كه بهترين گفته‌‏هاست! و در آن بينديشيد كه بهار قلب‏هاست! از نور آن، شفا و درمان بطلبيد كه شفاى دل‏ها (ى بيمار) است! و آن را به نيكوترين وجه تلاوت كنيد، كه نافع‏ترين سخن‏هاست!» «وَ تَعَلَّمُوا الْقُرْآنَ فَإِنَّهُ أَحْسَنُ الْحَدِيثِ، وَتَفَقَّهُوا فِيهِ فَإِنَّهُ رَبِيعُ الْقُلُوبِ، وَاسْتَشْفُوا بِنُورِهِ فَآِنَّهُ شِفَاءُ الصُّدُورِ، وَ أَحْسِنُوا تِلَاوَتَهُ فَإِنَّهُ أَنْفَعُ الْقَصَصِ». امام (ع) در واقع چهار مرحله مختلف را كه به طور طبيعى، يكى بر ديگرى تقدّم دارد، ذكر فرموده:

در مرحله نخست، دستور به فرا گرفتن قرآن مى‏دهد و آن را «احسن الحديث» مى‏شمرد؛ چرا كه جامع‏ترين دستور سعادت انسان‏هاست.

در مرحله بعد، به تفكّر و انديشه در معنا و محتواى آن، دستور مى‏دهد، چرا كه بهار دل‏هاست؛ همان‏گونه كه در فصل بهار، شكوفه‏ها و گل‏ها و سبزه‏ها همه جا مى‏رويد، به بركت قرآن مجيد نيز گل‏هاى فضايل اخلاق و شكوفه‏هاى معارف الهيّه بر صفحه دل ظاهر مى‏شود و آن كس كه حيات انسانى از آن نگيرد، همچون درخت خشكيده‏اى است كه در فصل بهار، تكان نمى‏خورد (هر درختى كه به نوروز نجنبد حَطَب است).

در مرحله سوم، دستور به عمل مى‏دهد و مى‏فرمايد: از نور آيات الهى شفا بگيريد؛(انحراف¬ها و بیماری¬های اعتقادی و روانی و اخلاقی) همان‏گونه كه بسيارى از بيماران از پرتو نور آفتاب، سلامتى خود را باز مى‏يابند و محيط زندگى آنها با تابش نور آفتاب از عوامل بيمارى پاك‏سازى مى‏شود، كه گفته‏اند: «آنجا كه آفتاب بتابد طبيب نيايد».

و در مرحله چهارم، با جمله «أَحْسِنُوا تِلَاوَتَهُ؛ قرآن را به نيكوترين وجه، تلاوت كنيد» تا دل‏هاى مشتاقان به سوى آن جذب شود و دور افتادگان، به آن نزديك‏ گردند(پيام امام اميرالمؤمنين عليه‏السلام، ج‏4، ص: 636). 

تدبر: از جهت لغوی به معنای دبر یعنی خلف، پشت و انتهای یک چیز گفته می¬شود، ادبار؛ یعنی پشت کردن به یک چیز. تدبیر؛ یعنی تمام جوانب و حواشی و اطراف را مشاهده کردن؛ یعنی در یک زمینه برنامه ریزی دقیق نمودن. تدبر از باب دیگری است؛ یعنی ما در آیات تمام حواشی و جوانب موضوع و پیام نهایی کلام را بگیریم خدا این آیه را که فرستاده چه چیزی را به ما می-خواهد بفهماند.

آیات قرآن مانند جورچین(پازل)، یک مجموعه هستند لذا شما نمی¬توانید آن را تجزیه و تقطیع کنید و آیه¬ را جدا شده از بافت خودش بفهمید. تدبر هم جزء نگری و هم کل نگری به قرآن دارد. 

وقتی فردی آیه¬ای را تحلیل می¬کند برداشت او باید طوری باشد که آیات دیگر متناقض با آن نبوده و در تعارض با آن نباشد؛ مثلا بگوییم خدا معاذالله دست و صورت دارد؛ «وجوه یومئذ ناظره» یا «یدالله، وجه الله» این فهم از اینگونه آیات با محکمات قرآن نمی‌خواند اگر خدا دست و وجه دارد با آیه¬ای که می‌گوید خدا مانند ندارد هماهنگ نیست. 

مسئله بعدی از مولفه¬های تدبر این است که در تدبر، تذکر هم مطرح می¬شود یعنی فهمی است که می خواهد در روند خودسازی فرد موثر باشد. اصولاً خواندن قرآن بدون تدبّر در آن، ارزش قابل توجّهی ندارد؛ زیرا هدف از نزول قرآن، عمل به آیات آن است و توجّه به معانی و تدبّر در قرآن،‌ مقدّمه و دریچه‎ای به سوی عمل است. 

استفاده از قرآن¬های مترجم راهی است برای کسانی که با زبان عربی آشنا نیستند. اینان برای پی بردن به معانی آیات می‎توانند از قرآن‎هایی كه ترجمه دارد استفاده كنند. سعی كنند از ترجمه‎هایی بهره گیرند كه عباراتش ساده، سلیس و روان باشد. 

یكی دیگر از راه¬های اندیشیدن و تدبّر در قرآن، «ترتیل» خوانی ـ یعنی صحیح خواندن و شمرده قرائت كردن قرآن ـ است. ولی كم نیستند افرادی كه سعی آنها موقع قرائت، به آخر سوره رسیدن است و جز آن فكر و ذكر دیگری ندارند. این نوع قرائت قرآن فضیلت چندانی ندارد، بلكه پیشوایان اسلام آن را ناپسند شمرده‎اند. امام علی (ع) فرمود: از رسول خدا(ص) در مورد آیه «و رتّل القرآن ترتیلاً» سؤال شد، حضرت فرمودند: در حديثى از امير مؤمنان على (ع) مى‏خوانيم: بَيِّنْهُ بَياناً وَ لا تَهُذُّهُ هَذَّا الشِّعْر، وَ لا تَنْثُرْهُ نَثْرَ الرَّمْلِ، وَ لكِنْ أَقْرِعْ بِهِ الْقُلُوبَ الْقاسِيَةَ، وَ لا يَكُونَنَّ هَمُّ أَحَدِكُمْ آخِرَ السُّورَةِ: «آن را به طور روشن بيان كن، نه مانند اشعار، سريع و پشت سر هم بخوان، و نه مانند دانه‏هاى شن، آن را پراكنده ساز، لكن چنان بخوان كه دل‏هاى سنگين را با آن بكوبى و بيدار كنى، هرگز هدف شما اين نباشد كه حتماً به آخر سوره‏ برسيد»(تفسير نمونه، ج‏25، ص: 176) 

و در پایان مهمترین عامل در فهم و تدبر صحیح در قرآن دوری از گناهان است. قرآن كریم كتاب حقّ است و برای هدایت همه انسان¬ها نازل شده است. یكی از زمینه‎های هدایت، تلاوت قرآن همراه با تدبّر است. ولی بعضی از انسان¬ها بر اثر گناه، بر دل-هایشان قفل‎هایی نهاده می‎شود و توفیق تدبّر در قرآن نصیبشان نمی‎شود. خداوند در این زمینه می‎فرماید: «أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها»(محمّد/24) آیا آنها در قرآن تدبّر نمی‎كنند، یا بر دلهایشان قفل نهاده شده است. دلبستگی به دنیا و گناه مانع توجّه و تفكّر در قرآن است. گناه، دل را قفل می¬کند، اگر كسی چشم دلش باز بود می‎تواند در قرآن تدبّر كند و معانی قرآن را در آن نفوذ دهد. توجه داشته باشید که این رابطه دو طرفه است هر چه انسان کمتر گناه کند فهمش از قرآن بیشتر و بهتر می-شود و هر چه بیشتر در قرآن تدبر کند از گناه دورتر می¬شود. در غیر این صورت بداند که در مسیر اشتباه قدم گذاشته است.