تناقض در قرآن

تناقض مشرق و مغرب  در قرآن

شبهه: دكتر سروش در مبحث «وحي نبوي» مدعي شده است كه در قرآن اشتباهات بسياري وجود دارد و به عنوان دليل به آياتي كه در آن خداوند به عنوان ربّ مشرق‌ها و مغرب‌ها معرفي شده است (مانند: رَبُّ الْمَشْرِقَينِ وَ رَبُّ الْمَغْرِبَيْن – رب دو مشرق و دو مغرب - الرّحمن، 17) اشاره مي‌نمايد.

پاسخ:

بر پایۀ ادعای ایشان از جمله اشتباهات در قرآن این است که مشرق و مغرب را با سه تعبیر مفرد، تثنیه و جمع در آن بکار برده شده است، بالاخره کدام یک از این‌ها درست است، یعنی در حقیقت عالم دارای یک مشرب و مغرب است یا دو مشرق و دو مغرب یا چندین مشرق و مغرب.

در پاسخ باید گفت سازگاری قرآن کریم با علوم جدید از مباحثی است که نه تنها دانشمندان مسلمان، بلکه برخی از محققان غربی نیز به آن اقرار کرده­اند. چنانچه دکتر «گرینه» عضو اسبق مجلس نمایندگان فرانسه، درباره عظمت علمی قرآن می­گوید: «تمام آیات قرآنی مربوط به علوم طبیعی و بهداشتی و پزشکی را که من خود از کـودکی با آن ها سر وکار داشتم، خواندم و مورد تتبع و بررسی قرار دادم و در پایـان دیـدم کـه تمام آن آیـات بـا معارف جدیـد ما هماهنگی دارد.»^[1]

تناقض­های ظاهری آیات قرآن با یکدیگر که برخی به آن اشاره کرده­اند، ریشه در نگاه جزئی و ناقص به آیات قرآن دارد. برای رفع این نوع از تعارض­های ظاهری، لازم است که آیات مشابه و همگون در کنار هم بررسی شود، تا این تناقض رفع شود.

یکی از این تناقض­ها درباره بیان مشرق و مغرب است که در قرآن کریم در سه حالت مفرد،^[2] تثنیه^[3] و جمع^[4] به کار رفته است. در نگاه اول به این آیات این پرسش پیش می­آید که مگر می­شود یک مشرق و مغرب داشته باشیم، دو مشرق و مغرب هم داشته باشیم، چند مشرق و مغرب هم داشته باشیم؟!...

دانشمندان در توضیح اختلاف تعابیر سه­گانه در قرآن، توضیحاتی داده­اند که به طور خلاصه بیان می­شود.

آيات مفرد «الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ»:

 در اين آيات مراد از مشرق و مغرب معنای عرفی است که همه ما از سمت راست و چپ داریم. ازاين­رو با اصطلاح علمي و عرفي مشرق و مغرب سازگاري دارد؛ چرا که براي هر نقطه از زمين يک مشرق و يک مغرب وجود دارد.^[5]

آيات تثنیه «رَبُّ الْمَشْرِقَيْنِ وَ رَبُّ الْمَغْرِبَيْنِ»:

در بيان سرّ تثنيه بودن اين دو لفظ در اين مجموعه آيات، مهمترین ديدگاه‌ها را مطرح می­کنیم.
۱.  مراد از دو مشرق، مشرق خورشيد در تابستان و زمستان و مراد از دو مغرب، مغرب آن در اين دو فصل است.^[6]
٢ . منظور از آنها، مشرق و مغرب خورشيد و ماه است^[7]، به علت اینکه با دید ظاهری در منظومه شمسی، خورشید و ماه جلوه بیشتری دارند.

۳ . مقصود از دو مشرق، مشرق و مغرب [هر دو] است؛ چون بنابر عادت عرب که در بسياري از موارد، از دو جنس که برخي ويژگي هاي مشترک دارند، يکي را انتخاب نموده و از آن تثنيه مي­سازند و آن را بر هر دو جنس اطلاق مي­کنند؛ در اينجا نيز لفظ «مشرق» انتخاب شده و پس از تثنيه نمودن آن، در معناي مشرق و مغرب بکار رفته است.^[8]

۴.  مراد از دو مشرق و دو مغرب، ‌مشرق و مغرب دو نيم‌کره زمين است، چرا که هر نيم‌کره براي خود مشرق و مغربي دارد.^[9]

آيات جمع «الْمَشَارِقِ وَ الْمَغَارِب»:

۱. به دليل حرکت انتقالي زمين، نقاط طلوع و غروب خورشيد در هر روز با روز ديگر متفاوت است و جمع بودن مشارق و مغارب به اين نکته اشاره دارد.^[10] روايتي که از حضرت علي(ع) نقل شده، اين ديدگاه را تأييد مي­کند در آن روایت حضرت مي­فرمايد: «زمين ۳۶۰ مشرق و مغرب دارد».^[11]

٢. از آن‌جا که در نقاط مختلف زمين مشرق و مغرب مختلف است و گاهي مغرب يک نقطه هم زمان با مشرق نقطه ديگر است، ازاین­رو  می­توان گفت تعبير جمع به همين اختلاف آفاق نظر دارد.^[12]

۳. مراد از مشارق و مغارب، طلوع و غروب خورشيد براي ديگر کواکب منظومه شمسي است؛ چرا که آنان نيز همانند زمين داراي طلوع و غروب خورشيد هستند.^[13]

بر اساس مطالب یاد شده روشن می شود که ادعای تناقض در قرآن ادعایی بی پایه است و این تناقض‌های ظاهری با دقت و مطالعه برطرف می‌گردد.

[1]. محمدعلی عطایی اصفهانی، اعترافات خدمات اسلام به اروپا، قم، انتشارات حضرت عباس،  کتابسرای مهدی، 1384ش، ص 75.

[2]. بقره (2): آیه 115، 142، 177، 258 و  شعراء (26): آیه 28 و مزمل (73): 9.

[3]. زخرف (43):38، الرحمن (55): 17.

[4]. اعراف (7): 137، صافات (37): 5، معارج (70): 40.

[5]. محمدعلی رضایی اصفهانی، پژوهشي در اعجاز علمي قرآن، رشت، كتاب مبين، ۱۳۸۱، ج ۱،‌ ص ۱۹٢.

[6]. فضل بن حسن طبرسی، مجمع البيان، تهران، انتشارات ناصر خسرو، سوم، 1372 ش، ج ۹، ‌ص ۳۳۵.

[7]. همان.

[8]. ناصر مکارم شیرازی، تفسير نمونه،، تهران، دار الکتب الاسلامیه، اول، 1374ش، ج ٢۱،‌ ص ۶۶.

[9]. سید ابوالقاسم خوئی، مرزهاي اعجاز، ترجمه جعفر سبحانی، قم، نشر امام صادق (ع)، 1385، ص ۱٢۱.

[10]. ناصر مکارم شیرازی، تفسير نمونه، پیشین، ج ٢۵، ص 45.

[11]. احمد بن علی طبرسی، الإحتجاج علی أهل اللجاج، محقق و مصحح: خرسان، محمد باقر، مشهد، نشر مرتضی، چاپ اول، 1403ق ، ج 1، ص 259.

[12]. سید ابوالقاسم خوئی، مرزهاي اعجاز، پیشین، ص ۱٢٢.

[13]. محمد راتب نابلسی، موسوعة اعجاز العلمي في القرآن و السنة، دمشق، دار المکتبی، 1426، ص ۶۵.

تهیه شده در: پژوهشگاه علوم اسلامی امام صادق (ع)، سایت جوابگو (javabgoo.net)، پژوهشگر: محسن مروتی و قربان آهنگری کیاسری